1. Cinsiyet kategorisi
Rusçanın Türkçeden en büyük farkı, Rusçada cinsiyet kategorisinin var olduğu. Türk dillerinde konuşanlar için böyle kategori oldukça zor anlaşılıyor: çünkü Türkçede öyle bir şey yok. Bütün sözcükler (canlı varlıkların ya da cansız nesnelerin adları) dişil, eril yada nötr cins olur; buna göre çekinme olduğu zaman ekleri de değişir. Adlar için cinsiyet sürekli bir özellik, sözcük çoğul şeklinde olduğu zaman cinsiyeti değişmiyor. Diğer sözcük türlerinde (sıfat, zamir) her cinsiyet için sözcüğün bir biçimi var (ve buna ek olarak bir biçimi çoğul için var). Bazı sözcükler sadece çoğul şeklinde kullanılıyor. Onların cinsiyeti belirtmek imkansız. Çok az rast gelen adlar genel cins olur; bu demek ki onlar hem kadına hem erkeğe karşı kullanılabilir.
Cinsiyetler sistemi ya da onun kalıntıları bütün Hint-Avrupa dillerinde var; mesela, İngilizcede 3.şahıs zamirin 3 şekli var: He (erkek için), She (kadın için) ve İt (nötr cins için). Arapçada bu sistem çok güçlü.
Cinsiyetlerin resmi belirtileri (yalın halinde)
Rusçada çoğu sözcüklerin cinsiyeti yalın halindeki şekli bitimi ile kolayca tespit edilebilir. Sadece canlı varlıkları ifade eden sözcükler için cinsiyet kategorisinin fiziksel bir anlamı vardır; diğer kelimeler için cinsiyet – biçimsel bir belirti.
Dişil belirtisi – “А”, “Я”, “ЬЯ”, “ИЯ” harfleri ile bitim.
Örnekler:
КО’ШКА – dişi kedi СТАТЬЯ’ – makale, yazı ЖЕНА’ - karı, eş
ФАМИ’ЛИЯ - soyadı СЕСТРА’ – kız kardeş ТУРЦИЯ - Türkiye
ТЁ’ТЯ – teyze ya da hala РОССИЯ - Rusya
КНИ’ГА – kitap ЗЕМЛЯ’ – yer, toprak
Eril belirtisi – ünsüz veya “Й” ile bitim.
Örnekler:
КОТ – erkek kedi СТОЛ - masa БРАТ – erkek kardeş
МУЗЕ’Й - müze МУЖ – koca КРАЙ – diyar, kenar
Canlı erkek varlıkları belirten ama dişil gibi sona eren (yani “A” ve “Я” ile) bir grup eril sözcük var. Mesela, МУЖЧИ’НА – erkek, ДЕ’ДУШКА – dede, ДЯ’ДЯ - amca ya da dayı. Bazı erkek isimleri ve isim kısaltmaları da bu grupta bulunuyor: ВА’НЯ – İvan’ın kısalttırılmışı, НИКИ’ТА. Bu grup sözcükler çekinmede dişil gibi ek alır, ama sıfatlarla, zamirlerle, ortaçlarla filan beraber kullanırken uyum eril tipinde oluyor sıfat filan eril biçimde kullanılıyor.
Nötr cins belirtisi – “O” ve “E” ile bitim, bunlar hariç bu grupta “МЯ” ve “ИЕ” (“ЬЁ”) bitimlerle karşılaşabilirsiniz. Örnekler:
МО’РЕ – deniz ЗДА’НИЕ – bina
О’ЗЕРО – göl ПЛА’МЯ – alev
НЕ’БО – gök РУЖЬЁ’ - tüfek
И’МЯ - isim ВРЕ’МЯ - zaman
Bu sözcükler hariç nötr cins olan daha birkaç yabancı sözcük var:
ИНТЕРВЬЮ - demeç МЕНЮ - mönü
ЖЮРИ - jüri ТАКСИ – taksi
Bunlar hariç yumuşatma işareti ile biten sözcük grubu var.Bu gruptaki kelimeler ya eril ya da dişil olabilir.Bu grupta eril olan sözcükler:
I-)“Doğal”, “gerçek” erkekleri ifade eden sözcükler
ГОСТЬ - misafir ВОДИТЕЛЬ - şoför
ЦАРЬ - çar КОРОЛЬ - kral
УЧИТЕЛЬ – öğretmen ПИСАТЕЛЬ – yazar
(“-ТЕЛЬ” ekiyle biten bütün sözcükler erildir, ekin anlamı – bir şey yapan, Türkçedeki “-ıcı” gibi)
II-)ay isimleri
ЯНВАРЬ – ocak ФЕВРАЛЬ – şubat v.s.
Bu grupta kesin dişil olan sözcükler:
I-)“Doğal” kadınları ifade eden sözcükler
МАТЬ – anne ДОЧЬ – kız Çocuğu
II-)“-ЗНЬ”, “-СТЬ”, “-СЬ” ekleriyle biten sözcükler
ЖИЗНЬ – yaşam, hayat НОВОСТЬ - haber
ПОДПИСЬ – imza БОЛЕЗНЬ – hastalık
Biçimsel olarak bu gruptaki dişil ve eril sözcükleri bir birinden ayırmak imkansız, ancak kullanıma göre, yanındaki sözcüklere göre belli olur. Yukarıda konuştuğumuz olaylar hariç diğer sözcükleri ezberlemek lazım.
Genel cins sözcükleri çoğunlukla “A” ya da “Я” ile biter:
ЗАДИ’РА, ЗАБИЯ’КА – kavgacı,
ЗАНУ’ДА – sıkıcı bir adam,
ЗАСО’НЯ – uzun uyuyan, uyumayı çok seven,
СИРОТА’ – kimsesiz, öksüz. “СИРОТА” hariç bunlar çok az kullanılmaktadır.
Rusçada hep çoğul kalan sözcükleri de var:
ШТАНЫ’, БРЮ’КИ – pantolon,
НО’ЖНИЦЫ – makas,
KАНИ’КУЛЫ – tatiller (okulda).
Sonekleri çoğulun ekleri gibi olur (“И”, “Ы”).
Cinsiyet kategorisi aşağıdaki sözcük türlerinde var:
adlar,
sıfatlar,
zamirler,
sıra sayı sözcükleri ve “bir” sözcüğü,
fiilin geçmiş zamanı,
sıfatfiil, ortaç. Rus dilinde isim ve onu belirten sözcükleri cinsiyet, sayı ve hal olarak bir birine uymak zorunda. Şu anda sadece cinsiyet olarak bazı uyum olaylarına bakalım. Uyum aşağıdaki sözcük türleri arasında olur:
- isim ve sıfat (ortaç),
- isim ve zamir,
- isim ve sıra sayıları,
- isim ve “bir” sayı sözcüğü,
- isim/kişi zamiri ve kısa sıfat/ortaç,
- isim/kişi zamiri ve geçmiş zamanında fiil.
2. Kişi zamirleri, yalın hali
Я (ya)- ben;
ТЫ (tı) – sen;
ОН (on), ОНА(ana’), ОНО(ano’) – o;
МЫ (mı) – biz;
ВЫ (vı) – siz;
ОНИ (ani’) – onlar.
3.şahıs tekilde 3 biçim var: “ОН” eril için, “ОНА” dişil için, “ОНО” nötr cins için. Diğer kişi zamirleri hem kadına hem de erkeğe karşı kullanılabilir. “ВЫ” zamiri ayni zamanda birkaç insan için de, bir insan için de karşı kullanılıyor (Türkçede olduğu gibi saygı göstermek için).